Viên lâm (园林): Nơi hồn cổ nhân giao hòa cùng tự nhiên

Viên lâm (园林 /yuánlín/), trong đó:

• 园 /yuán/ là vườn
• 林 lín/ là rừng

… là từ dùng để chỉ các khu vườn cảnh Trung Quốc. Nghệ thuật “hoa viên” của Trung Quốc không chỉ là một kiến trúc cảnh quan mà còn là một vũ trụ thu nhỏ được tạo tác bởi con người từ hơn ba nghìn năm nay. Đây là nơi hội tụ tinh hoa của thơ ca, hội họa, kiến trúc và triết học Á Đông.

Bước chân vào khu vườn là bước vào một thế giới chiêm nghiệm, nơi con người tìm thấy sự hài hòa tuyệt đối giữa tâm hồn và thiên nhiên, một chốn ẩn dật thoát tục giữa dòng đời xô bồ.

Nguồn gốc và lịch sử hình thành

Viên lâm Trung Quốc là một phong cách nghệ thuật cảnh quan đã phát triển liên tục trong hàng ngàn năm, mang trong mình hai sứ mệnh rõ rệt:

• Phô trương thanh thế: những khu vườn rộng lớn của Vua và các thành viên hoàng tộc, được xây dựng để hoàng gia thưởng ngoạn và chứng tỏ quyền lực.
• Tu dưỡng, tìm kiếm sự tĩnh tâm: những khu vườn riêng tư hơn được tạo ra bởi học giả, thi sĩ, cựu quan chức, binh lính và thương nhân, nhằm mục đích tĩnh tâm và thoát ly khỏi thế giới bên ngoài.

Nguồn cảm hứng thiết kế khởi nguyên của viên lâm (园林) là từ huyền thoại Đảo Tiên Bồng Lai, nơi cư ngụ của Bát Tiên. Theo đó, Vua Tần Thủy Hoàng, nổi danh như một vị vua luôn tìm kiếm các giá trị về “thiên đường” và “trường sinh”, đã nghe về truyền thuyết này và quyết tâm tạo ra “bản sao” của một thiên đường có thật trong tâm trí. Ông cho xây dựng một khu vườn với hồ nước lớn, giữa hồ là hòn đảo nhân tạo với đầy đủ các cảnh quan như ngoài đời thật: có cây cối, núi, đất đá… và ví chúng như “Bồng Lai hiện thế”.

Sau khi nhà Hán sụp đổ, thời kỳ bất ổn chính trị kéo dài, nhiều quan chức đã rời triều đình và xây dựng các khu vườn tại gia để trốn thoát khỏi thế giới bên ngoài, tập trung vào thiên nhiên và văn học. Điều này đã góp phần khiến thú vui viên lâm (园林) ngày càng được lan rộng trong xã hội Trung quốc.

Thời Đường chính là thời kỳ nở rộ của nghệ thuật “hoa viên” Trung Quốc. Các khu vườn trở thành nguồn cảm hứng cho vô vàn thi ca, hội họa cổ điển ra đời trong thời gian này. Nó cũng là bối cảnh trung tâm cho nhiều tác phẩm văn học kinh điển còn lưu truyền tới ngày nay.

Tuy nhiên, tác phẩm nổi bật nhất xoay quanh viên lâm (园林) là Hồng Lâu Mộng (红楼梦 /Hónglóu Mèng/) lại được viết vào thời nhà Thanh. Theo đó, toàn bộ câu chuyện diễn ra gần như độc quyền trong khu vườn Đại Quan Viên (大观园 /Dàguānyuán/). Qua ngòi bút của tác giả Tào Tuyết Cần, viên lâm (园林) hiện lên như một không gian tràn đầy cảm xúc, chứa đựng muôn vàn thân phận con người.

Tới ngày nay, nhiều viên lâm được bảo tồn kỹ lưỡng, chẳng hạn như Sơn Trang nghỉ mát Thừa Đức (Chengde Mountain Resort) (承德避暑山庄 /Chéngdé Bìshǔ Shānzhuāng/) và Di Hòa Viên (Summer Palace) (颐和园 /Yíhé Yuán/), cùng với một số viên lâm ở tỉnh Giang Tô đã được UNESCO đưa vào Danh sách Di sản Thế giới, mỗi năm thu hút hàng triệu du khách và học giả, tiếp tục truyền bá tinh thần văn nhân và nghệ thuật sống chậm, hòa hợp với thiên nhiên của người Trung Hoa.

Một viên lâm được tạo nên những yếu tố nào?

Như đã biết, viên lâm là nơi người Trung Hoa xưa chiêm nghiệm về sự thống nhất của tạo hóa, tôn vinh trật tự và hài hòa vốn có trong thế giới tự nhiên. Chính vì vậy, các yếu tố cấu thành một viên lâm đều được tính toán, lên kế hoạch tỉ mỉ, cẩn thận.

Một khu vườn Trung Quốc điển hình là sự sắp đặt cẩn trọng của bốn yếu tố thiết yếu, tất cả được bao bọc bởi những bức tường, tạo thành một không gian kín đáo, riêng tư:

Hòn non bộ (假山 /jiǎshān/: giả sơn) và đá cảnh là yếu tố quan trọng bậc nhất. Chúng mô phỏng núi non và hang động tự nhiên. Đá (石 /Shí/) tượng trưng cho sức mạnh, sự bền bỉ và thiên nhiên trường tồn, vĩnh cửu.

Nước (水 /Shuǐ/) là yếu tố không thể thiếu, đại diện cho sự sống và là nơi phản chiếu bầu trời và cây cối. Nước thể hiện sự mềm mại, khả năng dung chứa và quan trọng nhất, tạo ra cân bằng năng lượng phong thủy với đá.

Cây cối và hoa lá (花木 /Huā Mù/) đại diện cho thiên nhiên sống động, tương phản với sự tĩnh tại của đá hay êm đềm của nước. Chúng thay đổi theo mùa, nhắc nhở con người về chu kỳ bất biến của tự nhiên. Bên cạnh đó, chúng mang lại linh hồn cho khu vườn qua mùi hương và âm thanh, chẳng hạn như tiếng mưa rơi trên lá, tiếng gió thổi qua trúc…

Ngoài ra, cấu thành nên một viên lâm còn gồm các yếu tố như đình đài, hành lang uốn lượn và Nguyệt môn (月门 /Yuèmén/: cổng trăng). Đây không chỉ là nơi nghỉ chân mà còn là cầu nối giữa các cảnh vật. Trong viên lâm, mọi yếu tố được kết nối bằng các lối đi uốn lượn và hành lang zigzag, đảm bảo khu vườn không bao giờ được nhìn thấy trọn vẹn.

Vì lẽ đó, khi tham quan một viên lâm, du khách di chuyển từ cảnh này sang cảnh khác như lật mở từng trang của một cuộn tranh phong cảnh được sắp đặt kỹ lưỡng.

“Đạo” ẩn chứa đằng sau mỗi viên lâm

Đâu chỉ đơn thuần là nơi tản bộ ngắm cảnh, mỗi viên lâm chứa đựng nguyện ước, triết lý sống của người Trung Hoa ngày xưa. Theo đó, triết lý tạo nên viên lâm thấm đẫm tư tưởng Đạo Giáo và Khổng Giáo, biến nó thành nơi con người thực hành lối sống vô vi, chiêm nghiệm tự nhiên, vũ trụ bên ngoài lẫn bên trong tâm hồn.

Đầu tiên, viên lâm chứa đựng triết lý âm đương thông qua sự đối lập nhưng hài hòa giữa đá (dương) và nước (âm), thể hiện quy luật vận hành của vũ trụ. Ngoài ra, khu vườn tuân theo Tứ Pháp trong Đạo Đức Kinh: 人法地, 地法天, 天法道, 道法自然, nghĩa là Người phải tuân theo Đất, Đất tuân theo Trời, Trời tuân theo Đạo, và Đạo phải thuận theo Tự Nhiên.

Đây là quy tắc tối thượng, đòi hỏi khu vườn, dù do con người tạo tác, phải đạt đến cảnh giới “trông như được tạo ra bởi thiên nhiên” (宛若天成 /wǎnrǔo tiānchéng/), qua đó làm nhòa đi ranh giới giữa thật – ảo, giữa cái hữu hạn và cái vô tận của nghệ thuật, của cuộc đời.

Viên lâm Trung Quốc không phải là nơi để ngắm nhìn mà là nơi để trải nghiệm và cảm nhận. Nó là chốn ẩn mình tuyệt vời, mời gọi con người tạm gác lại những xô bồ của thế tục, tìm về sự tĩnh tại nơi thiên nhiên ngự trị.

Mỗi viên đá, mỗi dòng nước, mỗi cái cây đều là một bài học triết lý, mở ra cánh cửa dẫn đến vẻ đẹp vĩnh cửu và sự thấu hiểu sâu sắc về mối quan hệ giữa con người và Đạo. Đến nay, các khu vườn vẫn còn đó, lặng lẽ chờ đợi những tâm hồn khao khát tìm về cội nguồn bên trong.

Nhóm thực hiện: Hoa Lạc